In de sociale structuur hier zijn relaties ongelooflijk belangrijk. Het heeft me veel tijd gekost om te ontdekken hoe die relaties werken, en nog meer om in die structuur te leren functioneren. Dat kwam doordat ik een bril droeg waarmee ik de samenleving uitsluitend bezag in het licht van de tegenstelling corrupt – niet corrupt. Ik had een grote blinde vlek voor de feitelijke manier waarop relaties hier werken. En dat is wezenlijk anders dan in Nederland.

Vangnet
Als je Roemenië vergelijkt met bijvoorbeeld Amerika en Nederland, zijn de verschillen heel verhelderend. In Amerika is de sociale structuur nogal sober: als je niet gezond of slim bent, loopt het snel slecht met je af. De band met familie of vrienden is er geenszins vanzelfsprekend en de overheidsvoorzieningen zijn er uiterst sober. De Nederlandse verzorgingsstaat is het andere uiterste. Weliswaar staan veel zekerheden onder druk, maar iedere inwoner is van wieg tot graf voorzien van de eerste levensbehoeften. Het overheidsvangnet is fijnmazig en de sociale structuur waarin je leeft is niet direct bepalend voor je voorzieningenniveau.   

Corrupt?
In Roemenië zijn de overheidsvoorzieningen tegenwoordig bijna even summier als in Amerika. Maar anders dan in de VS is de overheid in de Roemeense traditie omvangrijk, dominant en oppermachtig. In haar gedrag doet de overheid hier vaak denken aan een bureaucratisch monster. Gewapend met sterk vervlochten wetten en regels die steevast tegengestelde interpretaties mogelijk maken, verslindt dit monster eindeloze hoeveelheden gestempelde vergunningen, verklaringen en beschikkingen die de burger niet of slechts met de grootste moeite kan verkrijgen. Maar is de overheid corrupt? Het antwoord is: niet veel meer of minder dan in Nederland. In tegenstelling tot in landen als Oekraïne of Wit-Rusland is het betalen van smeergeld hier niet méér aan de orde dan in West-Europa.

Bureaucratie
Het probleem is niet dat overheidsdienaren hier omkoopbaar zouden zijn, maar dat de bureaucratie zo ontzettend moeilijk is uit te bannen. En dat verklaart waarom relaties hier zo belangrijk zijn. De overheid bestaat uiteindelijk uit een grote groep mensen met drie kenmerken: ze werken onderling moeizaam samen, ze hebben een aanzienlijke, moeilijk te controleren macht én ze hebben ieder voor zich een eigen sociaal netwerk. De sociale structuur van Roemenië is in zeker opzicht de indirecte, informele en zeer uitgebreide afspiegeling van het overheidsapparaat. Dat heeft bijzondere implicaties.

Onzichtbaar netwerk
Ten eerste: iedere medeburger heeft een onbekend aantal relaties, van wie er mogelijkerwijs één cruciaal is voor jouw pensioen, verbouwing of belastingteruggaaf. Omgekeerd ben jij misschien wel degene die een ambtenaar goed kent omdat die behoort tot jouw familie of vriendenkring. Daardoor is iedereen voorzichtig. Niemand stoot een ander voor het hoofd, want morgen kan die ander misschien veel voor je betekenen. Onderling rechtstreeks ‘nee’ zeggen gebeurt hier niet. Alles blijft een mogelijk onderwerp van gesprek en een ‘nee’ krijgt hoogstens indirect gestalte. Iedere Roemeen investeert in zijn netwerk.

Handel in diensten
Ten tweede: relaties zijn handelswaar. De handel vindt niet plaats in geld, maar in diensten en wederdiensten. Iedereen vindt het de normaalste zaak van de wereld om zijn hele netwerk ter beschikking te stellen van een wildvreemde, zolang de keten van benadering uiteindelijk uitkomt bij een schakel in het eigen vertrouwde netwerk. Vertrouwen is een noodzakelijke voorwaarde voor iedere vorm van handel, en zo is het ook in deze handel. Niemand vindt het vreemd om te fungeren als schakel in een keten met soms wel tien andere schakels. Sterker: de vanzelfsprekendheid waarmee men deze handel aangaat, is uiteindelijk terug te voeren op een fundamenteel besef van onderlinge afhankelijkheid en verantwoordelijkheid. Bijna nergens zijn de familiebanden sterker dan in Roemenië en niemand is bang voor het vragen of aanbieden van een dienst.

Bril
Natuurlijk heeft deze sociale structuur donkere schaduwzijden. De afhankelijkheid van bijna toevallige verbindingen, de onzekerheid en de angst voor willekeur en onrecht: het leven is hier in sommige opzichten zeer zeker zwaar en ingewikkeld. Maar tegelijk hebben de beginselen van goede wil, verantwoordelijkheidsgevoel en wederkerigheid een krachtige werking. Anders dan in Amerika of Nederland zie je hier nauwelijk bedelaars op straat. Opnieuw is de vraag met welke bril je naar de feiten kijkt bepalend voor het antwoord.

Tijd
Ik heb niet de indruk dat de gemiddelde Roemeen erg blij is met de immense bureaucratie van zijn overheden en het is duidelijk dat de bureaucratie, hoe hardnekkig ook, steeds minder dominant wordt. Mét de ruimte voor nieuwe generaties onstaat ook ruimte voor transparante, effectieve en efficiënte dienstverlening. Natuurlijk kost dat veel tijd. Maar mocht u last hebben van het stereotypische beeld dat Roemenië een land is waar de corruptie welig tiert, dan hoop ik dat u nu hebt ontdekt wat het verschil is tussen corruptie en bureaucratie.