Onder de huidige 22 miljoen Roemenen leven grote minderheden. Het bekendst zijn de ongeveer 1,5 miljoen Hongaren en de 0,4 tot 4 miljoen Roma. Deze Roma of Rroma zijn bijzondere mensen – om andere redenen dan u misschien denkt. Wat maakt ze zo bijzonder?

Roma en de Roemenen
Roma is een verzamelnaam voor tientallen subgroepen. Afhankelijk van de criteria zijn er officieel 0,4 miljoen en officieus wel 4 miljoen Roma in Roemenië. Oorspronkelijk afkomstig uit streken in India en Pakistan, zijn ze sinds het jaar 1000 wereldwijd verspreid geraakt. Dat er veel Roma in Roemenië wonen, ligt erg gevoelig. Er is veel discriminatie en geweld. President Băsescu diende in 2010 een wetsvoorstel in om Roma voortaan te betitelen als zigeuners, zodat men in het buitenland niet zou denken dat alle Roemenen Roma zijn. De Roma hebben in 1974 echter al besloten dat ze Roma zouden heten en namen als zigeuner, gipsy en gitano niet langer zouden gebruiken. Ze introduceerden een volkslied, een wapen en een vlag en zien zichzelf als één landloos volk.

Dubbel
De Roma hebben bijzondere gebruiken. Ze huwelijken nog altijd dochters vanaf hun twaalfde uit, het liefste binnen de clan en voorzien van een fikse bruidsschat. Ze hebben een eigen systeem van rechtspraak: in alle grote steden zetelt een zogeheten goelibash of raad van oudsten, die optreedt in geschillen en ook boetes kan opleggen. Roma schakelen deze raad altijd in voor ze naar een reguliere rechtbank gaan. De cultuur van de Roma, en dan vooral hun muziek, is enorm populair: ze scoren het gros van de hits op radio en tv. Veel Roemenen hebben een dubbelhartige houding ten opzichte van de Roma. Enerzijds hebben ze geen goed woord voor ze over. Men ziet in de grofste bewoordingen het liefst een Roemenië zonder Roma. Anderzijds staat op de eerste de beste bruiloft wel een orkestje van Roma te spelen.

Beeld
Toen ik hier na 1989 steeds vaker kwam, leerde ik snel een aantal Roma kennen. Ik ontdekte allereerst dat het overgrote deel van hen leeft in hemeltergende armoede. Ze zijn van generatie op generatie uitgesloten van werk, fatsoenlijke huisvesting, opleiding en zorg. Ze worden enerzijds systematisch gediscrimineerd en vervallen anderzijds heel makkelijk in de reflex van het slachtoffergedrag. Zo is een vicieuze cirkel ontstaan, die zich slechts uiterst moeizaam laat doorbreken. Het tweede dat me direct opviel is dat 95% van de Roma helemaal niet rondtrekt, maar permanent in huizen, dan wel krotten woont. Er zijn allerlei clans of stammen, die goeddeels zijn gedefinieerd door hun beroepsgroep: de bewerking van hout of metalen, handel, muziek, dans, enzovoorts.

Levenskunst
Zoals wel vaker als je minderheden bezoekt op de plek waar ze vandaan komen, veranderde mijn beeld van de Roma ingrijpend. In mijn wereldbeeld waren normen en waarden van mensen gerelateerd aan hun leeftijd, hun sociale status en vooral aan de opvattingen van de meerderheid van de bevolking. Bij Roma werkt dat heel anders: ze passen zich aan niets en niemand aan. Ik ontdekte dat ze onovertroffen levenskunstenaars zijn, die met een ongelooflijke levenslust uit het bestaan halen wat erin zit. Hun overgave en hun emotionele intelligentie kennen bijna geen grenzen. Wie zich daarvoor openstelt, zoals ik deed, vallen onvergetelijke momenten en de mooiste vriendschappen ten deel. Juist doordat ze zich niet aanpassen aan de normen en waarden van de meerderheid van de Roemenen, handhaven de Roma ondanks hun armoede bijvoorbeeld een unieke en complexe muzikale cultuur. Succesvolle, welgestelde ambachtslieden, handelaren en musici wonen zij aan zij met grote groepen Roma die in de grootste ellende leven.

Achterstand
De diepe armoede van de Roma is een immens maatschappelijk probleem, dat niet eenvoudig is op te lossen. Zo is de discriminatie een zeer diepgeworteld en breed geaccepteerd gedragspatroon. Veel Roemenen bezien de in hun ogen minderwaardige Roma met uiterste minachting en een ongekend felle agressie. Wat evenmin helpt is dat de Romeense overheid volstrekt niet controleert of Roma-kinderen naar school gaan, terwijl ook op het gebied van volkshuisvesting voor Roma geen beleid bestaat. Een derde factor is dat investeringen van onder meer hulporganisaties in bijvoorbeeld scholing, werk en huisvesting vaak stuklopen op slachtoffergedrag en een extreme gerichtheid op de korte termijn: hoe kom ik zo snel mogelijk aan cash?

Blaming the victim
Niemand kan verwachten dat een 15-jarige moeder, opgegroeid tussen analfabete en criminele werklozen, uit zichzelf voorbeeldgedrag vertoont en spontaan gaat werken aan opleiding en loopbaan. Natuurlijk zijn de Roma niet alleen maar slachtoffers zonder enige persoonlijke verantwoordelijkheid, maar veel Roemenen gaan te makkelijk voorbij aan de structurele kansloosheid die het leven van veel Roma overheerst. Blaming the victim lost de problemen niet op. Wat wel? We moeten tegelijk investeren in scholing, wonen en werk én criminaliteit en discriminatie bestrijden.

Het verschil vieren
Roma zijn niet alleen maar non-conformist, arm, artistiek of crimineel. Ze zijn meer dan dat en vooral heel anders dan ik. Op onze eigen bruiloft, in 1998 in Calafat, werd duidelijk hoe hecht verweven de twee werelden van Roemenen en Roma kunnen zijn. De bevriende plaatselijke commandant van de politie had de rol van de nash of peetvader. De rol van mosh of ceremoniemeester werd vervuld door mijn beste vriend: Pardei – een Rom.